Moua mai e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko he tau gahuahuaaga he fuga he La. Gahoa lahi e tau afa tupu mai he la. Nakai hagahaga kelea ke he tau tagata mo e tau manu. Ka e maeke ke moumou e tau fakatokaaga hila ha tautolu.

Maeke he tau fuafuaaga matagi he aolagi likoliko ke fakatupu e tau lekua ke mate e hila ke hoko ke he 6 aho. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute he magaaho ne ai la tupu ia, kua tupu mo e kua mole e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko.

Tukutuku hifo e tau mena ka lauia ha ko e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko

Maeke he fuafuaaga mataki he aolagi likoliko ke moumou e tau fakatokaaga hila ha tautolu, mo e maeke ke tamate oti po ke tamate taha vala ni ne toka ai po ke tata mai ke puipui ki ai. Ko e la gahua ko e Transpower ne leveki ke he fakatokaaga hila he motu ko Niu Silani ma Niu Silani.

Lahi e fakalavelave ke he tau momoui ka mate e hila. To tamate ni e hila ke puipui aki e fakatokaaga hila ke aua neke moua e malona lahi mo e leva.

Maeke foki ka mate e hila ke lauia e tau mena tuga e:

  • EFTPOS,
  • vai mo e tau paipa holo ai e tau fakavao,
  • tau pamu penisini mo e tisolo he tau fale utu, mo e
  • mouaaga he tau menakai mo e falu foki tuga e tau falekola.

Maeke i a tautolu ke tukutuku hifo e tau lauiaaga ha ko e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko. Manamanatu la ke he falu mena he haau a kaina ne tua fakalahi ke he malolo hila.

  • Fai mena nakai ka nakai haohao mitaki a koe kaeke ke mate e hila?
  • Tua nakai a koe ke he hila ke maeke ke hu ki loto po ke leveki aki kaina haau ke haohao mitaki?
  • Mautali e tau paletua ke leveki aki a koe mo e haau a magafaoa kaeke ke mate e hila.

Teuteu ke mau to tupu e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko

To nakai fakapakia he fuafuaaga matagi he aolagi likoliko a koe mo e haau a tau manu. Ka e to liga nakai fai hila a koe ke fai aho.

Taute e taha palana ke lata mae lotokaina kaeke ke tupu e taha lekua fakalutukia. Manamanatu ki ai ko e heigoa ka tupu kaeke ke nakai fai hila.

Kumikumi e tau puhala ke lagomatai aki a koe kaeke ke nakai fai hila.

Taute e taha fakamauaga he haau a tau koloa ne fakaaoga e hila ke hahamu kehe e kave palaki he magaaho ka mate e hila. Ka utakehe e tau kave palaki to lagomatai ke taofi e malolo lahi he hila ka liu e hila ke fakamoui.

Kaeke ke tua lahi e haau a malolo tino ke he hila, kua lata lahi i a koe ke fai palana paletua. Tutala mo e haau a kautaha fakafua hila ko e nofo haohao mitaki fefe a koe kaeke ke nakai fai hila.

Ko e laini matutaki ki Loto
Hands marking off a checklist

Taute e taha palana mo e haau a magafaoa ke maeke ke hoko mitaki ke he tuaga mitaki ka mole e lekua tupu fakalutukia. Manamanatu ke he tau mena ne kua lata ke fai ke he tau aho oti mo e aikua kaeke ke ai fai mena pihia a koe?

Ko e laini matutaki ki Fafo
Electricity Authority logo

Kaeke ko koe po ke taha mai he haau a lotokaina ne tua fakalahi ke he hila, ke puipui ke ua fai matemate kelea ke he tau malolo tino, fakailoa ke he haau a kautaha gahua hila. Kua lata lahi ke lagomatai e lautolu a koe ke fakamau e higoa ko e taha he ha lautolu a tagata ne leveki ki ai ne tua ke he hila ke lata ma e malolo tino (medically dependent consumer).

Fakaako ke iloa ke he poko kupega hila Electricity Authority ko e mautali fefe a koe kaeke ke tau mate e hila kae tua fakalahi a koe ke he hila ke lata ma e malolo tino haau.

Ko e heigoa e mena ke taute he magaaho ha e ne fae tupu e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko

Kumikumi ke iloa tumau e tau vala tala foou kaeke kua fai lekua tupu fakalutukia. Fanogonogo ke he tau kau gahua mae tau mena tutupu fakalutukia mo e takitakiaga he Civil Defence ne tata kia koe.

To gahua agaia ni e tau letio ne fakaaoga makakasa po ke moui he malolo he la, po ke haau a letio motoka he magaaho fuafuaaga matagi he aolagi likoliko. To ligaliga ke nakai gahua mitaki foki e tau laini telefoni he magaaho ka kamata e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko. Ka e to liu ni ke gahuahua mitaki ka fai magaaho ka mole. Toka e taha fakamauaga he tau numela telefoni mahuiga.

Ko e fakaako agaia ni a mautolu hagaao ke he fuafuaaga matagi he aolagi likoliko. Nakai amanaki a mautolu to lauia e tau lakau malolo hila mai he la mo e tau lakau fakamoui hila ne nakai matutaki atu ke he fakatokaaga hila he motu. Maeke agaia a koe ke fakaaoga e tau lakau nei ke fakamoui aki e telefoni lotokaina, tau lakau hila po ke telefoni utafano. Maeke foki i a koe ke fakaaoga e peleo afi haau ke fakamoui aki e tau koloa mahuiga tuga e tau telefoni uta fano.

Aua neke fakaaoga e tau lakau fakaaoga fafo ne fakamoui aki e kese (gas) tuga e tau hita fakamafana kaupa, tau sitou tunu kai po ke tau papakiu i fale.

Kai mua e tau kai mai he haau a filisa momoko, to fakaaoga he tau kai mai he filisa aisa. To kai e tau kai ne haha i ai ki loto he haau a tau puha kai po ke haau a tau koloa fakaputu pauaki ke lata mae tau mena tutupu fakalutukia.

Ko e laini matutaki ki Fafo
Ministry for Primary Industries logo

Kumikumi ke he poko kupega hila he Ministry for Primary Industries e tau puhala ke tauteute haau a tau menakai ke haohao mitaki ke kai (food safety).

Ko e laini matutaki ki Fafo
WorkSafe New Zealand logo

Kaeke ke fakaaoga a koe he taha lakau tavili hila utafano, mahuiga lahi ke fakaaoga fakahako ke tumau ke haohao mitaki a koe, haau a magafaoa, mo e falu foki.

Fai hatakiaga e WorkSafe ke he fakaaogaaga he tau lakau tavili hila utafano ka mole e taha lekua fakalutukia.

Ko e heigoa e mena ke taute he magaaho kua mole e fuafuaaga matagi he aolagi likoliko

Muitua ke he tau hataki mai he haau a Civil Defence Emergency Management Group mo e tau faahi leveki ke he tau lekua tutupu fakalutukia.

Maeke ke fai magaaho ka tau mate e hila. Tamate oti e tau lakau hila kaeke ke nakai fakaaoga e koe. Fakaeneene fakalahi ke tuga ko e “moui” e tau laini hila, tau pu palaki mo e tau koloa hila.

Tivi e tau kai haau he filisa momoko po ke filisa aisa to kai. Kaeke ke namu kelea po ke kehe e foliga, tolo ke he vao. Aua ne liu ke tuku ke aisa e tau menakai ne kua fita e tataka.

Ko e tau vahega matematekelea

Na loga lahi e tau matematekelea tutupu pauaki i Niu Silani. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mo e kua mole e tau vahega kehekehe he tau mena tutupu fakalutukia.