Tau vai puke

Kua fa lauia laga loga tei a Niu Silani he tau vai puke mo e kua fa lahi e malona mo e kaumahala ke he mate e tau momoui. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko mai, kua hoko mai mo e kua mole e tau vai puke.

Tukutukuhifo e tau lauiaaga ha ko e tau vai puke

Kumikumi mo e iloa ko e heigoa e tau mena ke hagahagakelea ha ko e tau vai puke he haau a matakavi. To fai koloa mo e tau fakailoaaga ke totou ki ai mai he haau a tufono maaga ke fakaako ke he tau puhala ke tuku hifo e tau koloa malona ha ko e tau vai puke.

Liu tumau ke kitekite ke he haau a tau pepa inisua. Mahuiga lahi kaeke ke fai inisua a koe ke lata mae haau a kaina mo e tau koloa ne haha i ai ha ko e mena to lagomatai he mena nei a koe ke liu ke tu hake ke he haau a tau hui ka tupu e taha matematekelea mo e malona e haau a tau koloa.

Tauteute ke mau to hoko mai e vai puke

Kumikumi ke he haau a tufono maaga kaeke ke nakai haohao mitaki e kaina haau poke pisinisi mai he tau vai puke mo e iloa ko e fakailoa fefe e lautolu a koe kaeke kua lata a koe ke fano kehe. Huhu hagaao ia ke he:

• Tau fakatokaaga kaeke ke o kehe mai he tau kaina mo e tau puhala ke hataki ke he tau tagata
• Ko e heigoa ke taute mae haau a tau manu fao mo e haau a tau fuifuimanu kaeke ke fano kehe a koe mai he haau a kaina
• Tuku hifo fefe e hagahagakelea ke he haau a kaina poke pisinisi ha ko ke e tau vai puke ne maeke ke lauia ai

Fakataitai ke iloa ko e heigoa e tau koloa haau ne liga ke moua mo e taute auloa e taha fakatokatokaaga.

Taute mo e fakamahani e haau a fakatokaaga ke lata mae tau mena tutupu fakalutukia mo e haau a hala kua fakataitai ke hoko atu ke he fonua tokoluga.

Taute e tau fakatokaaga ke une hifo e tau numela he tau koloa malona ha ko e tau vai pukea mo e fakamooli kua uufitia he pepa inisua haau a koe ke lata mae tau koloa malona ha ko e tau vai puke.

Ko e heigoa ke taute kaeke kua hoko mai e tau vai puke

Tuku fakamua e haohao mitaki ke he moui. Aua neke taute mena fakahanoa. Kaeke ke kitia e koe kua hake fakahaga e vai ti gahua fakamafitifiti.

Na maeke e tau vai puke mo e tau vai puke tafe ke hoko mafiti mai. Kaeke ke kitia e koe kua hake fakahaga e vai ti ua fakatali ke he tau fakailoaaga mai he tau takitaki ofisa. Ulu hake ke he fonua tokoluga mo e fano kehe mai he tau vai puke.

Fakamamao mai he tau vai puke

Aua neke lali ke fano hui, kakau poke fakaholo e motoka he tau vai puke. Tokologa e tau tagata ne mamate ha ko e tau vai puke ha kua lali a lautolu ke fakaholo e tau motoka he tau vai puke.

Fakatumau ke tuaha kua kiva e tau vai puke ha ko e tau kiva mai he tau faama, tau vai kona mo e tau kiva mai he tau sepetiki. Maeke he tau vai puke kiva ke gagao a koe. Holoholo mau e tau lima, tau mena tui mo e tau koloa fakaaoga kaeke kua pala a koe he tau vai puke.

Kaeke ke tuaha ke he tau vai puke:

Fakatumau ke iloa e tau mena tutupu. Fanogonogo ke he letio poke mumuitua ke he haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fakapuloa ke he kupega hila.

Tauteute ke mau ke o kehe mo e toka fakatata e haau a kato hahamo. Fanogonogo ke he tau kau gahua mae tau mena tutupu fakalutukia mo e takitakiaga he Civil Defence ne tata kia koe. Mumuitua ke tau hatakiaga hagaao ke he o kehe mai he haau a matakavi. Fano kehe ni a koe kaeke ke logona e koe kua nakai haohao mitaki.

Uta e tau manu fao ke he taha tokaaga ne haohao mitaki mo e uta e tau fuifui manu ke he taha fonua tokoluga. Kaeke kua lata ia koe ke fano kehe, uta e haau a tau manu fao mo koe. Kaeke ke nakai haohao mitaki ma haau, to nakai haohao mitaki foki ma lautolu.

Tamate e vai, hila mo e kese (gas) kaeke kua poaki pihia ke taute.

Uta e tau koloa uho mo e tau koloa hagahaga kelea ke taha mena ne mua e tokoluga mai he foloa. Lalafi ki ai e tau faga lakau hila kehekehe mo e tau vai kona. Fakaaoga e tau apa ne ai hoko e vai ki loto mo leveki aki e tau koloa mahuiga.

Lagaki kehe e tau palana, tau tutuhui mo e tau faliki mohega mai he foloa.

Fakakia e haau a tau katofia kaina mo e ha tagata ni ne kua manako lagomatai kia koe.

Ko e heigoa ke taute ka mole e tau vai puke

To maeke ni a koe ke liu atu ke he haau a kaina kaeke kua talahau he Civil Defence mo lautolu ne gahua ha ko e tau mena tutupu fakalutukia kua haohao mitaki ke taute pihia. Pete ni kua mamiti hifo e tau vai puke to liga nakai la haohao mitaki ia ke liliu atu ke he tau kaina.

Hola kehe mai he tau matakavi ne lahi e malona. To liga fakaukauka e koe e tau gahua lagomatai mo e falu foki ne gahuahua ke he tau mena tutupu fakalutukia mo e maeke ke auatu e fakahagahagakelea ha ko e tau mena ne maeke ke lauia ki ai pete kua mole e tau vai puke.

Onoono fakamua to laka e tau hui haau. Ka mole atu e tau vai puke, to momole e fonua mo e tau foloa poke uufitia ke he tau otaota, lafi ki ai e tau lupo malipilipi mo e tau fao.

Lagomatai ke he falu kaeke kua maeke ia koe, mua atu kia lautolu ne manako lahi ke he tau lagomatai.

Kaeke kua malona haau a kaina

• Aua neke taute taha mena ke fakahagahagakelea aki a koe poke malona atu haau a kaina.
• Matutaki fakamafiti atu ke he kautaha pisinisi ne inisua a koe ki ai.
• Kaeke ke totogi nonofo e koe he haau a kaina, matutaki atu kia ia he haana a kaina pihia mo e haau a pisinisi ne inisua e tau koloa haau ki ai.
• Poki e tau ata he tau koloa ne malona. To lagomatai he mena nei ke fakamafiti e tau fuafuaaga ke he haau a tau talahauaga.

Ko e tau kai ne haohao mitaki ke kai ka mole atu e tau vai puke

Tolo ke he vao e tau mena kai mo e tau vai inu ne kua lauia mo e tau vai puke, pihia foki mo e tau punu.

Aua neke inu poke tunu kai mo e tau vai mai he tepe ato iloa mooli e koe ko e nakai kiva. Mumuitua ke he tau hatakiaga mai he tau takitaki he haau a maaga ke lata mae tau vai puna.

Ke moua foki a falu talahauaga hagaao ke he haohao mitaki he tau menakai he magaaho kua hoko mai mo e kua mole atu e tau fakalutukia finaatu ke he poko kupega hila he Ministry for Primary Industries.

Gahua fakamea ka mole e tau vai puke

Fakamea mo e fakamomo e haau a fale mo e tau mena oti ne haha i ai. Maeke he tau vai puke ke takiva e matagi he haau a lotokaina. Kaeke ke pala e tau koloa ke molea e ua e aho na fa mahani ke tuputi. Maeke foki ke fai moko kiva pihia mo e tau moko totolo he haau a lotokaina ka mole atu e tau vai puke.

Maeke he tau tagata ne lauia ke he tau gagao tuga e asthma, allergies mo e falu lekua ke he tau hala fafagu ke gagao.

Fakatutala mo e haau a ekekafo poke taha pulotu ke he faahi ekekafo foki kaeke ke fai huhu a koe hagaao ke he tau fakameaaga poke tau gahuahuaaga ke he tau kaina kua lauia ke tau vai puke. Kaeke ke lahi mahaki e tuputi, to liga manako a koe ke no e taha tagata gahua pauaki ke lagomatai ke fakamea e tau tuputi ia.

Puipui a koe mo e tui:

• e taha lakau fafagu ne kua moua e tohi paase
• tau tioata puipui mata
• tau afi lima
• tau taute puipui ne uufitia e haau a tau lima mo e tau hui, mo e
• tau tevae mao.

Tolo ke he vao ha mena ni ne kua pala ha ko e tau vai puke ne kua nakai maeke ke fakamea.

Tolo ke he vao e tau sipunu akau, tau koloa fakaaoga ka kai ne palasitiki, mo e tau matahuhu he tau lupo huhu mo e tau matahuhu fakavai he tau mukemuke ne kua pala he tau vai puke. Ne nakai fai puhala haohao mitaki ke fakamea e tau koloa nei.

Fakamea e tau paani lapatoa mo e tau koloa fakaaoga mo tunu kai he vai puna mea.