Vela
Kaeke ke logona lahi e vela mo e aafu velagia to maeke ke lauia oti e tau tagata. Pete ka hakehake fakaeneene e fuafuaaga vela maeke agaia ni ke lauia kelea e tau tagata.
Ko lautolu e tau tama mukemuke, tau fuakau mo lautolu ne kua leva e moua ke he falu a tau tatalu ne maeke ke logona e hagahagakelea lahi ha ko e velagia. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute he magaaho ne ai la tutupu ia, kua tutupu mo e kua mole e tau logonaaga ne vela lahi mo e tau aafu velagia.
He lau pepa nei
Tukutuku hifo e tau lauiaaga ha ko e velagia
Kua lata ni ke nofo i fale kaeke ke vela a fafo. Loga e tau puhala ne maeke i a koe ke puipui haau a kaina mai he aafu velagia.
- Puipui e tau kaupa he kaina haau. Maeke i a koe ke tuku e tau puipuiaga viko he tau gutuhala mo e tau pu fakamaama haau ke mau e matagi hauhau i fale.
- Kaeke ke fai lakau matagi hauhau hila a koe, fakakia e tau pupu kua uufi fakamitaki nakai.
- Uufi puipui haau a tau pu fakamaama. Tautau e tau uufi fakamalu po ke tau la fakamalu ke puipui haau a tau pu fakamaama mai he laa.
- Ka fai poko a koe he i luga he alofale, maeke i a koe ke tuku aki e taha lakau iliili hila. Maeke he iliili hila ke fakatoka mai e matagi mafana he alofale ke mau e hauhau he haau a kaina.
Mau teuteu ke he logonaaga vela
Talaga e taha fakaholoaga mo e haau a magafaoa hagaao ke fakatumau e haohao mitaki he magaaho ka velagia e aafu vela. Kua lata he tau tagata oti ke iloa e tau mena ke taute he loto kaina, he fale aoga, he gahuaaga po ke he loto maaga. Falu fale ne nakai haohao mitaki kaeke ke velagia e aafu vela ha kua nakai fai lakau matagi hauhau hila.
Ko e puhala ne mua ke puipui haau a tino mai he tau vela UV (UV radiation) ha ko e laa, ko e vali aki e tau vai lolo pauaki mo e uufi (Slip, Slop, Slap mo e Wrap).
Ko e na fakapuloa he MetService i Niu Silani e tau fakailoaaga mafiti kaeke ke velagia e aafu vela. Kumikumi tumau ke iloa e tau fakailoaaga mafiti ha ko e tau fuafua matagi kua kehe mai he MetService.
Taute e taha palana mo e haau a magafaoa ke maeke ke hoko mitaki ke he tuaga mitaki ka mole e lekua tupu fakalutukia. Manamanatu ke he tau mena ne kua lata ke fai ke he tau aho oti mo e aikua kaeke ke ai fai mena pihia a koe?
Fakatumau ke iloa e tau talahauaga foou hagaao ke he tau matagi mai he MetService.
Maeke he matalaa ha Niu Silani ke tokoluga e tau totouaga ke he ultraviolet (UV) radiation. Maeke he UV radiation ke fai matematekelea ka moua ke he kili he tino mo e tau mata.
Maeke i a koe ke leveki puipui a koe mo e haau a tau fanau kaeke ke muitua mo e tauteute fakalotomatala tuga e SunSmart. Fakaako ke iloa e tau puhala ke puipui pete e lahi e nofo atu ke he laa ka muitua ke he tau poakiaga he poko kupega hila SunSmart.
Ko e heigoa ke taute kaeke ke logona e vela lahi mo e tau aafu velagia
Kaeke ke vela lahi a fafo, nofo i fale po ke taha mena malu. Ua faofao lahi e tino ka e inu vai.
Hanei e tau mena ne maeke i a koe ke taute ke mau e hauhau haau he loto kaina.
- Hafagi e tau pu fakamaama kaeke ke fai mata matagi hauhau. Papa tumau e tau palana hio haau.
- Koukou vai mokomoko.
- Tui e tau mena tui tagataga mo e mama.
- Kaeke ke magomago lahi e liu fale haau, fakapala e tau tauela mo e tautau viko he fale ke fakahahau hifo e aafu vela.
Kaeke ke nakai maeke i a koe ke fakahahau hifo haau a kaina, finaatu ke he taha fale papiliki ne ha ha ki ai e tau lakau hila fakahahau matagi, tuga e fale pepa po ke taha mall fakafua koloa.
Matakaki ke kitia e tau fakamailoga kaeke ke lauia ke he velagia he aafu vela:
- Patapata
- Hopohopo e tau alaga tino ha ko e aafu vela
- Kolopupu e kili ha ko e laa
- Lolelole nakai fahia
- Stroke ha ko e aafu vela/stroke ha ko e velagia he laa
Finaatu fakamafiti ke kumi lagomatai ke he ekekafo kaeke ke kitia e tau fakamailoga heatstroke/sunstroke kua lauia ke he tino ha ko e aafu velagia. Ha ha ki ai he St John e tau fakailoaaga ke maeke ke kitia mo e tului e tau matematekelea ha ko e aafu velagia.
Fakakia atu ke he haau a tau katofia kaina mo e ko hai ni ne manako ke he haau a lagomatai.
Kumi mau atu ke he tau vala tala he magaaho ka logona e aafu velagia. Fanogonogo ke he letio poke mumuitua ke he Civil Defence Emergency Management Group ne fakapuloa ke he kupega hila. Mumuitua ke he tau hatakiaga he civil defence mo lautolu ne leveki ke he tau mena tutupu fakalutukia.
-
Maeke e tau manu fao mo e falu manu foki ke lauia matematekelea ha ko e aafu velagia. Ko e tau punua manu mo e tau manu motua, tau manu ne kuku e tau ihu, ka mua atu e hagahagakelea.
Nakai kavakava e laulahi he tau manu. Kua lata e tau manu ke faguhe, fuifui e tau tino, fakamalu, fakahauhau e kelekele, mo e fai vai inu ke tumau e hauhau. Nakai maeke e tau manu ke talahau e tau manako ha lautolu, ko e mena ia ko koe ka leveki fakamitaki a lautolu he magaaho ka logona e aafu velagia.
- Tau fakakia tumau e haau a tau manu.
- Fakatumau ke tuku e haau a tau manu ki fale po ke he taha mena malu.
- Tuku fakalahi e tau valavai mo inu mo e fakahahau. To liga fakalahi ua e vai inu he haau a tau manu ne kua lata ke moua.
- Kaeke ke kitia e koe e tau fakamailoga kua lolelole ha ko e aafu velagia, hea ke he haau a ekekafo ke he tau manu.
Kua fai hatakiaga e Ministry for Primary Industries (MPI) ke lata ke fai palana mae haau a tau manu. Lalafi ki ai e taha poakiaga ke lata mae tau faga manu kehekehe mo e tau faga lekua tutupu fakalutukia kehekehe. Gahuahua ke he tau matagahua ne kua fakatokatoka ke fakatupu e haau a palana.
Kumikumi ma e haau a matakavi e Civil Defence Management (CDEM) Group.
Maeke he aafu velagia ke lahi e hagahaga kelea mo e mutuhia e tau momoui.
Ha ha ki ai he St John e tau fakailoaaga ma e tau levekiaga ke he tau malolo tino ke maeke ke kitia mo e tului e tau matematekelea ha ko e aafu velagia.
Maeke he aafu velagia ke fakatupu gagao ke hoko ke he mate. Ka e ka fakatokatoka tuai e tau puhala mo e tau tauteaga mitaki to maeke ke tukutuku hifo e tau lauiaaga hagahaga kelea ke he tau malolo tino.
Kumikumi ke moua falu vala tala hagaao ke he tau lauiaaga kelea he aafu velagia ke he tau malolo tino mo e moua mai e tau puhala ke tului aki e tau mena nei he poko kupega hila Health New Zealand.
Maeke he aafu velagia lahi ke hagahaga kelea ke he moui.
Kumikumi mai he poko kupega hila WorkSafe e tau vala tala hagaao ke he tau puhala gahua ne haohao mitaki kaeke ke velagia lahi e tau aafu vela.
Ko e tau vahega matematekelea
Na loga lahi e tau matematekelea tutupu pauaki i Niu Silani. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mo e kua mole e tau vahega kehekehe he tau mena tutupu fakalutukia.
