Putoia oti e tau kaukautahi ha Niu Silani pihia mo e tau vainamo lalahi ke he hagahagakelea ha ko e peau kula (tsunami). Ka iloa e tau fakamailoga fakakiteaga mo e tau mena hako ke taute to maeke ke hahao mitaki e tau momoui mai he mate. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute he magaaho ne ai la hoko mai ia, kua hoko mai mo e kua mole e peau kula (tsunami).

Manatu: Loa, Malolo, Tuku Fano

(Ko e tau kupu ‘When an earthquake happens’ ka holo he fakatino he hio fakakite ata. Ka e ko e amanaki ti lulululu ne malona ai a lautolu mo e mokulu ke he kelekele.)

Ko e magaaho ke to e taha mafuike, kua lata ia koe ke manamanatu. Uka nakai ke tu ki luga?

(Ko e tino he tagata ne tu he tapa he tau kupu ne kakau fano ‘Is it hard to stand up?’. Ka kua kamata ke lulululu e fonua mo e malona e tau kupu mo e mokulu ki kelekele. Ko e tino he tagata kua fakato hifo ke he tau lima mo e tau tuli hui mo e uufitia e haana a ulu aki e haana a tau lima.)

Po kua loaloa mai he taha e minute?

(Ne nofo uka e tagata he foloa ke he mena taha ka e kua fakatata mai e tau kupu ‘Or has it lasted...’ Kua lagaki hake e ulu he tagata mo e hake mai foki e tau kupu ‘... Longer than a minute’. Ko e tau kupu kua mokulu hifo mai luga ke tuga e lima he tula ka hifo fakapapahi.)

(Ko e fakatino he matiketike mo e falu fale ne kua pukeina e fakatino. Ko e moana ha i ai ki lalo he matiketike.)

Mogo ia, kaeke ko koe tata ke faahi tahi...

(Ko e taha e pine mo fakamailoga e tau matakavai ne tuku hifo mo e mau ki luga he fale ne mua e tokolalo.)

... Finaatu fakamafiti ke he taha vala he fonua ne tata lahi mo e tokoluga...

(Ko e moana kua faliu ke he peau kula (tsunami) ne totolo mai he taha faahi ke he taha faahi he matiketike. Kua lele hake e pine fakamailoga matakavi ki luga he fua matiketike mo e nakai hoko atu e vai ki ai.)

... Poke finaatu taha mo e mamao ki loto he fonua.

(Kua galo e moana mo e hola kehe e matiketike mo e kua lapalapa e fonua mo e tau fale ne haha i ai. Ko e pine fakamailoga matakavi i luga he fale ne mamao ke faahi hema. Kua lele kehe e pine ke he faahi matau mo e toka hifo e tau fale ki tua.)

(Kua galo e pine fakamailoga matakavi mo e toka hifo e tagata ne tu he fonua.)

Ua fakatali ke moua mua mai e taha fakailoaaga hataki mai he tau takitaki.

Fano fakamafiti.

(Ko e tau kupu ‘Go immediately’ (Fano fakamafiti) ne ohake mai mo e fakaoka atu ke he tagata ti poi kehe mai e tagata he fakatino.)

(Kua tu tei e tagata he magaaho nei i luga he matiketike mo e haana a magafaoa.)

Ti nofo i ai ato moua e koe e ogo kua mafola tei.

(Kua hake mai e fakatino ke he matalima motua he tapa he magafaoa.)

Kaeke ke Loa poke Malolo e lulululu he mafuike, Tuku Fano.

(Kua hake mai e fakatino The Civil Defence he hio. Ko e tau kupu ‘Long? Or Strong Get Gone’ ne hake mai i lalo, mo e mui mai e url www.civildefence.govt.nz)

Manatu: Loa, Malolo, Tuku Fano

Kaeke ke loa poke malolo e lulululu he mafuike: Tuku Fano.

Finaatu fakamafiti ke he vala he fonua ne tokoluga poke finaatu fakamamao lahi ke he uho vao. Ua fakatali ke moua mua mai e taha fakailoaaga hataki mai he tau takitaki.

Tukutukuhifo e tau lauiaaga ha ko e tau peau kula

Kumikumi ke iloa ko e heigoa e haau a tau hagahagakelea ha ko e peau kula. Ko e haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fai mepe mo e tau hatakiaga hagaao ia ke he tau matakavi ke fehola ki ai kaeke ke hoko mai e peau kula. Fakamooli kua iloa tonu e koe ko e fano ki fe, poke ko koe he loto kaina, haha i ai ke he fale gahua poke haia ni ne fano tamea noa.

Liu tumau ke kitekite ke he haau a inisua. Mahuiga lahi kaeke ke fai inisua a koe ke lata mae haau a kaina mo e tau koloa ne haha i ai ha ko e mena to lagomatai he mena nei a koe ka tupu e taha matematekelea ke liu ke tu hake ke he haau a tau hui kaeke ke malona e haau a tau koloa.

 

Ko e laini matutaki ki Loto
A house

Ko koe ni ke iloa tonu ko e iloa he haau a magafaoa e tau mena ke taute mo e katoatoa e koloa kua lata ke fai ke o atu mo e mafola.

Nofo mo e mautali to hoko mai e peau kula

Ko e laini matutaki ki Loto
Hands marking off a checklist

Taute e taha palana mo e haau a magafaoa ke maeke ke hoko mitaki ke he tuaga mitaki ka mole e lekua tupu fakalutukia. Manamanatu ke he tau mena ne kua lata ke fai ke he tau aho oti mo e aikua kaeke ke ai fai mena pihia a koe?

Ko e laini matutaki ki Loto
A tsunami wave

Ko e haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fai mepe mo e tau hatakiaga hagaao ia ke he tau matakavi ke fehola ki ai kaeke ke hoko mai e peau kula. Iloa mooli kua iloa e koe ko e fano ki fe, poke ko koe he loto kaina, haha i ai ke he fale gahua poke haia ni ne fano tamea noa.

Ko e laini matutaki ki Loto
Emergency supplies on some pantry shelves

Kaeke ke tupu e taha lekua fakalutukia, kua maeke ia koe ke apitia ke he loto kaina ke tolu e aho poke molea. Kua fita e puke e fale haau ke he tau koloa fakaaoga ka tupu e taha lekua fakalutukia ka kua tuga ni ko e tau koloa fa mahani ke fakaaoga ni he tau aho noa. Taute mo e iloa ko e heigoa e tau koloa ne kua manako mo e taute e taha palana ke hoko mo e mafola.

Ko e heigoa ka taute kaeke kua hoko mai e peau kula pokua fakapuloa e ogo hataki ha ko e peau kula

Iloa e tau hatakiaga tutupu noa ne kua fakakite mo e taute e mena kua lata

Mae peau kula ne tata e hauaga, mo e maeke ke hoko mai mafiti ke totou ke he tau minute ni, to nakai fai taimi ke moua e taha hataki mai he tau takitaki. To lahi e mahuiga ke maailoga e tau fakakiteaga tutupu noa mo e taute fakamafiti e mena kua lata.

Fakato Hifo, Uufigia mo e Gega kaeke ke lulululu e mafuike. Ko e magaaho ni ka oti e lulululu, finaatu fakamafiti ke he matiketike ne tata lahi mai poke finaatu fakamamao ki loto he fonua mo e fano kehe mai he tau mena ne kua fakamailoga ke fehola kehe mai ha ko e peau kula. Pete ni ka nakai maeke ia koe ke hola kehe mai he mena ne kua fakamailoga ke fakapotopoto ki ai ha ko e peau kula, fano fakamamao poke toli hake ke he taha mena ne mua e tokoluga. Ko e tau mita oti to fai kehe ka logona ki ai.

Kaeke ke tata a koe ke he faahi tahi mo e logona e tau mena nei ne ui mai, taute taha mena. Aua neke fakatali ke moua mai e tau poakiaga pauaki mai he tau ofisa.

  • Ka logona e taha mafuike kua lulululu fakamalolo ne logona foki kua uka ke tu ki luga poke taha mafuike ke ne kua lulululu ke mole mai e taha e minute
  • Kitia e tahi kua amanaki ti hake taha e puke poke mafiti ke mamiti foki
  • Logona e taha foutu lahi poke taha logonaaga kua kehe mai he tahi

Manatu, Loa, Malolo, Tuku Fano.

Fano hui, poi poke taholi pasikala kaele kua maeke mo e tuku hifo foki ke ua mapita ha kua loga e tau peleo afi he puhala tu.

Uta e tau manu haau mo koe kaeke ni ke ai fakatuai e lautolu a koe. Ua fakamole e magaaho haau he kumi kia lautolu mo e kaeke kua nakai haha a koe ke he loto kaina, aua neke liu a koe ke tamai.

Ko e magaaho ka o kehe mai, kalo kehe mai he tau mena fakahagahagakelea ne kua tupu ha ko e tau malona ha ko e mafuike, muaatu ke tau kave hila kua mokulu.

Aua ne liliu ato moua e fakaataina mai he tau takitaki he Civil Defence.

Loa poke Malolo, Tuku Fano

Manatu, Loa poke Malolo, Tuku Fano

Fakato Hifo, Uufitia mo e Gega he magaaho ka lulululu. Fakamua ke puipui ni e koe a koe mai he mafuike.

Ko e magaaho ni ka oti e lulululu, finaatu fakamafiti ke he matiketike ne tata lahi mai poke finaatu fakamamao ki loto he fonua mo e fano kehe mai he tau mena ne kua fakamailoga ke fakapotopoto ki ai ha ko e tau peau kula.

Family and a man on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Tau hatakiaga fakatufono

Ko e magaaho ka fenoga mai he taha faahi he moana ne mamao, to fai magaaho a mautolu ke tomatoma ke he tau tagata e tau mena ke taute.

Ko e faahi Civil Defence ne fakailoa e tau poakiaga peau kula i Niu Silani.

Ko e tau poakiaga malolo ha ko e tau Peau kula ka fakailoa he poko kupega hila he National Emergency Management Agency(external link). To fakapuloa foki e tau poakiaga malolo hagaao ke he tau Peau kula he letio mo e tivi. To fakafano foki e Emergency Mobile Alert (Fakailoaaga Fakalutukia he Telefoni Utafano) kaeke kua fai fakahagahagakelea ka moua ha ko e tau vai ka fakapuke e tau fonua.

To liga to fakapuloa e tau hatakiaga ke he puhala: 

  • tagi e pu
  • telefoni
  • tohi hila mai ke he telefoni utafano
  • pu fakailoa, po ke
  • falu fakatokatokaaga fakamaaga.

Matutaki atu ke haau a Civil Defence Emergency Management Group ke moua foki falu hatakiaga. To maeke ia lautolu ke fakailoa atu kia koe e tau poakiaga malolo ne fakaaoga ke he haau a matakavi.

Fakamafiti ke muitua ke tau hatakiaga he tau poakiaga malolo ni ka moua. Ua fakatali ke moua foki e tau fakailoaaga to fai tauteaga.

Ko e tau poakiaga malolo ne nakai moua mai he tau ofisa pauki poke tau poakiaga logona fano noa ni

To maeke foki ia koe ke moua noa ni e tau poakiaga logona fano noa ni. Maeke e tau poakiaga logona fano noa ni ia mai he tau

  • kapitiga
  • tau tagata foki he maaga
  • tau fakapuloa mai he tau tohi tala, mo e
  • kupega hila.

Kaeke ke tuaha kua mooli e tau paokiaga malolo, manamanatu fakalahi ke fehola kehe. Kumi mo e fakamooli ko e hako nakai e poakiaga malolo he magaaho kua fehola kehe pokua lotoga e hala kaeke ke nakai fakatuai he mena nei a koe.

Kaeke ke maeke ke moua mai e tau poakiaga malolo mai he tau ofisa mooli, fanogonogo tuaha ke he tau poakiaga nei mai he tau mena logona fano noa.

Peau kula (tsunami) he vai namo

Maeke foki he peau kula ke tupu he vai namo mo e falu foki he tau vai puke lalahi. Maeke he tau mena nei ke tutupu ha ko e:

  • tau mafuike,
  • tau kelekele malolo mo e holo,
  • tau maka malolo,
  • tau mouga pa,
  • tau kaupa taofi vai ne nakai gahuahua mitaki, mo e
  • tau aisa he tau kaukau mouga ne malolo mo e holo.

Maeke foki ni he tau mafuike ikiiki ke fakalagalaga e tau kelekele ke malolo mo e holo he taha vai namo he mouga mo e fakatupu e taha peau kula.

Mahuiga lahi ke maailoga e tau fakamailoga ne takatakai mo e taute fakamafiti e tau mena kua lata ke taute.

Kaeke ke ha i ai a koe ke he taha vai namo po ke taha ni he tau vai puke lalahi mo e logona e tau mena nai, fakamafiti ke hola kehe mai he kaukau vai ke he taha lau kelekele tokoluga.

  • Ka logona e taha mafuike malolo ne uka ke matike hake ki luga. Po ke taha mafuika ne loa, ka e lolelole mo e katoa po ke molea e minute. Manatu: Loaloa po ke Malolo, Tuku Fano.
  • Onoono atu mo e kitia e tahi kua amanaki ti puke lahi po ke mafiti ke mamiti foki. Po ke onoono mo e kitia e tau peau po ke puke he vai ne kua nakai tuga fakamua mo e nakai iloa mahino ko e pihia he ha.
  • Onoono ki ai mo e kitia e tau fakamailoga kua malolo mo e holo e fuga kelekele po ke tau maka.
  • Logona e go tomumu lahi mai he vainamo mo e fonua ne vikotakai e matakavi ia.

Ko e heigoa ke taute ka mole e peau kula

Liu atu ni ke he loto kaina kaeke kua talaatu kua haohao mitaki ke taute pihia.

Fanogonogo ke he leo taogo poke mumuitua ke he haau a Civil Defence Emergency Management Group ne fakapuloa ke he kupega hila. To atu e lautolu e tau fakailoaaga mo e tau hatakiaga.

Kaeke kua to e mafuike, amanaki ke fai lulululu foki. Kaeke ke lulululu tumau ha ko e mafuike to maeke ke liu fai peau kula foki. Tauteute ke mau ke fehola.

Fakamamao mai mo e tau kaukau vai, tau faahi ne hake e tahi ki ai, tau vailele mo e tau vai tafe ke katoa e 24 e tula ka mole e taha peau kula poke taha fakailoaaga peau kula. Maeke foki e tau peau ikiiki ke talaga e tau peau hagahagakelea.

Kalo kehe mai he tau matakavi ne kua lauia he peau kula. Neke fakaalaia mo e fakalahi atu e koe e gahua he tau kau lagomatai mo e nakai haohao mitaki mai he tau mena tutupu pete kua mole e vai puke ha koe peau kula.

Lagomatai ke he falu kaeke kua maeke ia koe, mua atu kia lautolu ne manako lahi ke tau lagomatai foki.

Kaeke kua malona haau a kaina

  • Aua neke taute taha mena ne fakahagahagakelea aki a koe poke malona atu haau a kaina.
  • Matutaki fakamafiti atu ke he haau a pisinisi ne inisua a koe ki ai.
  • Kaeke ke totogi no a koe ke nofo he haau a kaina, matutaki atu kia ia e pule kehe kaina pihia mo e haau a matakau inisua.
  • Poki e tau ata he tau koloa ne malona. To lagomatai he mena nei ke fakamafiti e tau fifiliaga ke he haau a tau talahauaga.
Ko e laini matutaki ki Fafo
St John logo

Kalo kehe mai he mate ha ko e first aid. Moua mai e tau fakaakoaga he poko kupega hila St John ke iloa ko e heigoa e tau mena ka kumikumi ki ai mo e taute kaeke kua lata a koe ke tului e tau kafokia.

Tau koloa aoga

Fakatino fakataata
A family and a person on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Moua mo lagaki e fakatino fakatata nei. Tuku hake he haau a lotokaina, fale aoga, fale gahua poke taha fale maaga. Manatu, kaeke ke to e mafuike mo kua Loa poke Malolo, Tuku Fano.

Ko e Tau Talahauaga
A family and a person on a bike evacuating up a hill from a tsunami

Moua mai mo e fakaaoga e tau fakailoaaga ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mai mo e kua mole e peau kula.

Document
Civil Defence logo

Fakaako ke he taha puhala ke kitekite mau mo e hataki ke he tau peau kula (tsunami). Ko e tohi nei ne kua tatanaki ke lata ma e tau Mayor mo lautolu ne gahua ke he fono takitaki maaga.

Ko e tau vahega matematekelea

Na loga lahi e tau matematekelea tutupu pauaki i Niu Silani. Kumikumi ke iloa ko e heigoa ke taute to hoko, kua hoko mo e kua mole e tau vahega kehekehe he tau mena tutupu fakalutukia.